W Polsce w skali roku udar mózgu zdarza się u 80-90 tys. osób i jest drugą przyczyną zgonów (po zawałach serca) oraz głównym powodem niepełnosprawności wśród osób po 40. roku życia. Przeżycie udaru to szok dla pacjenta i jego najbliższego otoczenia. Dlatego warto znać wybrane pojęcia medyczne związane z tą chorobą. Ułatwią one zrozumienie przyczyn udaru, sposobów jego diagnozowania i leczenia. Pozwolą też na lepszą komunikację z lekarzami.
Najczęstszy przypadek udaru mózgu (według najnowszych danych stanowi 90 proc. przypadków tego schorzenia). Jest spowodowany zakrzepem blokującym tętnice mózgowe, czego skutkiem jest niedokrwienie i obumarcie części komórek mózgu. Warto pamiętać, że komórki mózgu są bardzo wrażliwe, potrzebują stałego dopływu glukozy i tlenu dla prawidłowego funkcjonowania. Zaczynają umierać już po kilku minutach od wystąpienia zaburzeń w dostawie krwi, co obserwujemy w postaci niepokojących objawów neurologicznych. W zależności od lokalizacji udar niedokrwienny może powodować niedowład połowiczy, zaburzenia czucia, widzenia, mowy.
Typową przyczyną zwężenia lub zatkania tętnicy mózgowej jest miażdżyca. Narastające blaszki miażdżycowe coraz bardziej zwężają światło tętnicy, aż do całkowitego zablokowania i przerwania dopływu krwi. Inną przyczyną zatkania tętnicy jest zator, czyli zablokowanie naczynia krwionośnego przez skrzeplinę powstałą w sercu lub przez fragment pękniętej blaszki miażdżycowej (na przykład z tętnic szyjnych), które docierają do mózgu z prądem krwi.
Wybór metody leczenia udaru niedokrwiennego zależy od oceny stanu pacjenta oraz błyskawicznie przeprowadzonej diagnostyki, m.in. badania obrazowego mózgu – patrz niżej. Jednym z rozwiązań może być leczenie trombolityczne (przyspieszające proces rozkładu skrzepliny), ale podanie leków rozpuszczających zakrzepniętą krew i przywracających jej dopływ do mózgu musi nastąpić w ciągu 3 godzin od wystąpienia pierwszych objawów udaru.
Jeśli nie pomogą leki, u wybranych chorych możliwa jest trombektomia mechaniczna (ale tylko w ciągu sześciu godzin od wystąpienia pierwszych objawów udaru). Wykonuje się ją u pacjentów ze stwierdzoną niedrożnością głównych tętnic mózgowych, którzy zagrożeni są ciężkim inwalidztwem, a nawet śmiercią. Trombektomia wykonana odpowiednio wcześnie przywraca prawidłowe krążenie mózgowe i daje szansę na znaczne ograniczenie uszkodzeń mózgu spowodowanych niedokrwieniem. Zabieg polega na wykonaniu niewielkiego nakłucia w pachwinie, przez które, przy pomocy specjalnych cewników wewnątrznaczyniowo dochodzi się do zamkniętej tętnicy, a następnie przypominającym metalowy koszyczek trombektomem usuwa się skrzeplinę.
Kiedy dochodzi do samoistnego udrożnienia tętnicy, zanim niedokrwione komórki mózgu zostały nieodwracalnie zniszczone, mamy do czynienia z tzw. niedoszłym udarem – napadem przemijającego niedokrwienia mózgu, w terminologii medycznej określanym jako przemijający atak niedokrwienny (z ang. transient ischemic attack - TIA). Jeżeli objawy nie ustępują w ciągu 24 godzin lub nie znikają całkowicie, u chorego rozpoznaje się udar mózgu . W około 80 proc. przypadków epizody przemijającego ataku niedokrwiennego trwają kilka-kilkanaście minut, ale mogą trwać również kilka godzin.
Udar krwotoczny stanowi ok. 10 proc. udarów. Potocznie nazywany jest wylewem. Powstaje w wyniku pęknięcia ściany tętnicy mózgowej i wylania się krwi poza naczynie, co powoduje nie tylko przerwanie dopływu krwi do komórek mózgu, ale także zniszczenie okolicznej tkanki nerwowej, wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki i zaburzenia czynności całego mózgu.
Jeśli uszkodzone naczynie znajduje się wewnątrz mózgu, mówimy o krwotoku śródmózgowym, a jeśli jest na powierzchni mózgu, a krew gromadzi się między mózgiem a otaczającą go ochronną błoną, zwaną oponą pajęczą mamy do czynienia z krwotokiem podpajęczynówkowym. Główną przyczyną krwotoku śródmózgowego jest pęknięcie mikrotętniaków. Krwotok podpajęczynówkowy zwykle jest spowodowany pęknięciem większego tętniaka lub naczyniaka, będącego skutkiem wrodzonej wady ściany naczynia.
Udary krwotoczne są zwykle cięższe niż udary niedokrwienne, częściej kończą się śmiercią lub znaczną niepełnosprawnością, a możliwości ich leczenia są bardziej ograniczone.
Według aktualnych wytycznych, doraźna ocena i rozpoznanie świeżego udaru odbywa się m.in. na podstawie klinicznych skal oceny udaru mózgu, najlepiej skali NIHSS (z ang. National Institutes of Health Stroke Scale). Liczba punktów w skali NIHSS koreluje z ciężkością udaru i rokowaniem długoterminowym; ocena według tej skali jest godna zaufania, istotna i łatwa do przeprowadzenia. Badanie NIHSS trwa ok. 7 minut. Pozwala ocenić stan przytomności, orientację, reakcję na polecenia, skojarzone spojrzenie, zakres pola widzenia, niedowład mięśni twarzy i kończyn, czucie czy funkcje językowe. Wynik w skali NIHSS waha się od 0 (norma) do 42 punktów.
Badanie obrazowe mózgu jest wskazane jako natychmiastowa metoda diagnostyczna przy ocenie pacjenta z podejrzeniem świeżego udaru niedokrwiennego, kiedy istnieje jeszcze możliwość interwencji doraźnej. W większości przypadków wystarcza badanie TK (tomografia komputerowa) bez podania środka cieniującego, które pozwala rozróżnić udar niedokrwienny i krwotoczny (co ma znaczenie dla sposobu leczenia) oraz ustalić, czy chory nie ma obrzęku mózgu lub innych zmian wymagających specjalnego postępowania. Badanie TK jest następnie wielokrotnie powtarzane w toku leczenia, aby określić rozległość zmian w mózgu. Jeszcze dokładniej obszar udaru można ocenić w badaniu techniką rezonansu magnetycznego (MR).
